متن عهدنامه ی ترکمانچای

صلح مابین ایران و روسیه در ترکمان چای به تاریخ 22/10 فوریه 1828 مطابق پنجم شهر شعبان 1243 امضاء شد.

فهرست مندرجات

فصل اول - صلح و مودت.
فصل دوم - فسخ عهدنامه ی گلستان به واسطه ی وقوع جنگ
فصل سوم - ایالاتی که به روسیه داده شده است.
فصل چهارم - خط جدید سرحدی.
فصل پنجم - اراضی و نواحی جدیدی که به روسیه تعلق یافته است.
فصل ششم - وجه خسارت جنگ - تضمین و اقساط و ترتیب تأدیه ی آن.
فصل هفتم - در باب عباس میرزا نایب السلطنه.
فصل هشتم - سیرسفاین تجارتی مملکتین در بحر خزر - شکست و غرق کشتی.
فصل نهم - شرایطی که راجع به سفاین جنگی است.
فصل دهم - حفظ مناسبات تجارتی و حمایت اتباع طرفین قنسول و وکلای تجارتی - در باب شکایت دولت علیه از قنسول یا مأمور روسیه.
فصل یازدهم - تسویه دعاوی معوقه - وصول و یا ایصال مطالبات.
فصل دوازدهم - اشخاصی که در دو طرف رود ارس دارای اموال غیر منقوله هستند و مهلتی که به جهت انتقال آن بمومی الیهم داده شده است - کسانی که استثنائاً از انتفاع این مهلت محروم هستند.
فصل سیزدهم - اسرای جنگی.
فصل چهاردهم - شرایطی که راجع به فراریان است.
فصل پانزدهم - عفو و بخشش درباره ی اشخاصی که در مدت جنگ و بعد از آن مرتکب به بعضی اعمال شده اند - اموال منقوله و غیر منقوله ی معفوین و مهلتی که از این بابت به مومی الیهم داده شده است - کسانیکه از عفو و اغماض محروم هستند.
فصل شانزدهم - ترک مخاصمات - تصدیق عهدنامه.

بنام خداوند متعال

چون اعلیحضرت شاهنشاه ایران و اعلیحضرت قویشوکت معظم نامدار امپراتور و صاحب اختیار کل ممالک روسیه بالسویه و از صمیم قلب مایل هستند که بر صدمات محاربه که مخالف میل طرفین است نهایتی داده و مجدداً روابط قدیمه ی حسن همجواری و مدت را مابین مملکتین به وسیله ی صلحی که فی حد ذاته متضمن اساس امتداد و دافع مبانی اختلافات و برودت آتیه بوده باشد بر پایه و بنائی محکم استوار دارند لهذا وزرای مختار خود را که برای این امر سودمند مأمور هستند از اینقرار معین داشتند:
از طرف اعلیحضرت امپراتور کل روسیه ژان پاسکیه ویچ آجودان جنرال و سرتیپ پیاده نظام فرمانده اردوی قفقازیه کفیل امور غیر نظامی گرجستان و حاجی ترخان و قفقازیه رئیس قوه ی بحریه ی دریای خزر دارای نشان آلکساندرنوسکی مکلل بالماس و نشان سنت آن از درجه ی اول مکلل بالماس و سن ولادیمیر از درجه ی اول و سن ژرژ از درجه ی دوم و دو شمشیر افتخاری که یکی مرصع و دیگری طلا که روی آن اینطور نوشته شده (برای شجاعت) و دارای نشان عقاب قرمز از درجه ی اول و نشان هلال عثمانی و غیره و آلکساندر ابروسکوف کنسیه دتا (2) و پیشخدمت اعلیحضرت امپراتور دارای نشان ولادیمیر از درجه ی سوم و سن استانیسلاس (3) لهستان از درجه ی دوم سن ژان بیدالمقدس و از طرف اعلیحضرت شاهنشاه ایران حضرت اشرف شاهزاده عباس میرزا.
وزرای مختار طرفین پس از آنکه در ترکمان چای اجلاس کرده و اختیار نامهای خود را مبادله و آنرا موافق قاعده و مرتب به ترتیبات شایسته یافتند فصول ذیل را منعقد و برقرار داشتند.
فصل اول - از امروز به بعد مابین اعلیحضرت شاهنشاه ایران و اعلیحضرت امپراتور روسیه و نیز مابین ممالک و وراث و اخلاف و اتباع اعلیحضرتین صلح و وداد و مودت برقرار خواهد بود.
فصل دوم- چون مخاصمه ی طرفین معظمین، که بسعادت امپراتور به اختتام رسید تعهدات عهدنامه ی گلستان را باطل می دارد، لهذا اعلیحضرت شاهنشاه ایران و اعلیحضرت امپراتور کل روسیه چنین صلاح دیدند که به جای عهدنامه ی مزبور مواد و شرایط ذیل را که مبنی بر ازدیاد و استحکام روابط آتیه ی مودت و صلح مابین روسیه و ایران است برقرار نمایند.
فصل سوم - اعلیحضرت شاهنشاه ایران از طرف خود و اخلاف و وراث خود خانات ایروان را که در دو طرف رود ارس واقع است و نیز خانات نخجوان را به ملکیت مطلقه به دولت ارس واگذار می کنند بناء علیهذا اعلیحضرت شاهنشاه ایران متعهد می شوند که دفاتر و اسنادیکه راجع به حکومت و اداره ی خانات فوق الذکر است منتها در ظرف شش ماه از امضای این عهدنامه به مأمورین روس تسلیم نمایند.
فصل چهارم - دولتین معظمتین معاهدتین قبول نمودند که خط سرحدی مابین دولتین از اینقرار ترسیم شود:
این خط از نقطه ی سرحد دولت عثمانی که به خط مستقیم نزدیکترین راه بقله ی کوه آغری کوچک است شروع شده به قله ی مزبور رسیده و از آنجا به سرچشمه ی رود قراسوی سفلی که از دامنه ی جنوبی آغری کوچک جاری است فرود می آید پس از آن خط سرحدی طول مجرای این رود الی محل التقای آن با رود ارس که محاذی شرور است طی نموده و از اینجا مجرای رود ارس را متابعت کرده و به قلعه ی عباس آباد می رسد از استحکامات خارجی این قلعه که در ساحل راست ارس است خطی که طول آن نیم آقاچ یعنی سه و رست و نیم روسی بوده باشد به تمام جهات کشیده خواهد شد و تمام اراضی که در حدود این خط واقع می شود منحصر به دولت روس بوده و در ظرف دو ماه از تاریخ امروز به طور دقت تخطیط خواهد شد از محلی که طرف شرقی این خط متصل به رود ارس می شود خط سرحدی مجرای رود مزبور را الی گداریدی بلوک متابعت می کند و خاک ایران از این نقطه ی اخیر الی سه آقاچ یعنی بیست و یک ورست روس در طول مجرای ارس ادامه می یابد بعد از وصول به این محل خط سرحدی جلگه ی مغان به طور مستقیم گذشته به محلی از مجرای بالها رود خواهد آمد که در سه آقاجی یعنی بیست و یک ورست پائین تر از ملتقای دو رود آدینه بازار و ساری قمیش واقع است پس از آن خط سرحدی از ساحل چپ بالها رود الی ملتقای دو رود مزبور آدینه بازار و ساری قمیش صعود کرده و از آنجا در ساحل راست رودخانه ی آدینه بازار شرقی الی سرچشمه ی آن ممتد و از سرچشمه ی مزبور الی قله ی تپه های جگیر می رسد به طوریکه تمام آبهائی که به طرف دریای خزر جاری است متعلق به روسیه بوده و تمام آبهائی که جریانشان به طرف ایران است تعلق به دولت علیه خواهد گرفت.
چون در اینجا (4) حدود دولتین به واسطه ی تیزه کوهها محدود می شود لهذا مقرر است که دامنه ی این کوهها که به سمت دریای خزر تمایل دارد متعلق به دولت روس بوده و دامنه ی آنطرف کوهها اختصاص به ایران خواهد داشت.
از تیزه ی تپهای جگیر خط سرحد کوههائی را که فاصل بین طالش و ارشق است متابعت نموده و به قله ی کمر قوئی می رسد و قللی که فاصل دامنه و طرف کوههای مزبور است در اینجا تحدید حدود می نماید به همان قسم که در باب مسافت بین سرچشمه ی آدینه بازار و قله های جگیر ذکر شد.
پس از آن خط سرحد از قله ی کمرقوئی تیزه ی کوههائی که بلوک زوند را از ارشق جدا می نماید متابعت نموده و به محلی که حدود بلوک ولیکیج است می رسد و ترتیبی که در باب جریان آب ذکر شده است مراعات خواهد شد و از این قرار بلوک زوند به استثنای قسمتی که در آن طرف قله ی کوههای مزبور است متعلق به روسیه خواهد بود.
از محلی که حدود بلوک ولکیج است خط سرحد بین الدولتین قلل کوه کلوپوتی و قلل سلسله ی عمده ی کوههائی که از بلوک ولیکیجی می گذرد متابعت نموده و به سرچشمه ی شمالی رودخانه موسوم به آستارا می رسد و اینجا هم مسئله ی جریان آب چنانچه در فوق ذکر شده است مرعی می باشد، از آنجا خط سرحدی مجرای آستارا را الی مصب آن در دریای خزر طی نموده و حدود خاک دولتین را به اتمام می رساند.
فصل پنجم - اعلیحضرت شاهنشاه ایران محض اثبات دوستی خالصانه که نسبت به اعلیحضرت امپراتور کل روسیه دارند به موجب همین فصل از طرف خود و از طرف وراث و اخلاف بود واضحاً تصدیق می نمایند که ممالک و جزایری که مابین خط تحدیدی فصل اخیر و تیزه ی جبال قفقاز و دریای خزر است و همچنین اهالی بدوی و غیر این نواحی متعلق به دولت روسیه می باشد.
فصل ششم - محض تلافی مصارف کثیره که از این جنگ بین الدولتین برای مملکت روسیه حاصل شده و در عوض خسارات و ضررهائی که بدین جهت به اتباع روس رسیده است اعلیحضرت شاهنشاه ایران متعهد می شوند که وجه خسارتی تأدیه کرده مصارف و ضررهای مزبور را جبران نمایند.
طرفین معظمین معاهدین این وجه خسارات را به ده کرور تومان رایج یا بیست ملیون مناط نقره معین کرده و مقرر می دارند که ترتیب اقساط و تضمین تأدیه ی آن در قرارداد مخصوصی مرتب شود اعتبار و استحکام قرارداد مزبور به حدی خواهد بود که کانه لفظ به لفظ در همین عهدنامه درج شده باشد.
فصل هفتم - چون اعلیحضرت شاهنشاه ایران چنین صلاح دیدند که حضرت اشرف عباس میرزا خود را وارث و ولیعهد فرمایند لهذا اعلیحضرت امپراتور کل روسیه محض اینکه نیات دوستانه ی خود را مکشوف و میلی را که در مساعدت به استحکام این نوع وراثت دارد مشهود خاطر اعلیحضرت شاهنشاه ایران نمایند متعهد می شوند که از امروز شخص حضرت عباس میرزا را وارث و ولیعهد دولت ایران شناخته و ایشان را از حین جلوس به تخت سلطنت سلطان حقه ی این مملکت بدانند.
فصل هشتم - سفاین تجارتی روس مثل سابق حق خواهند داشت که به طور آزادی در دریای خزر و در امتداد سواحل آن سیر کرده و به کناره های آن فرود آیند و در موقع شکست و غرق در ایران معاونت و امداد خواهند یافت.
و سفاین تجارتی ایران هم حق خواهند داشت که به قرار سابق در بحر خزر سیر نموده و به سواحل روس بروند و در صورت غرق و شکست هم به آنها کمک و امداد خواهد شد.
اما در باب کشتی های جنگی چون آنهائی که بیرق نظامی روس دارند از قدیم الایام بالانفراد حق سیر در بحر خزر را داشته اند حال هم بدین سبب این امتیاز منحصر به همان کشتی ها خواهد بود به طوریکه به غیر از دولت روسیه دولت دیگری حق نخواهد داشت که سفاین جنگی در دریای خزر داشته باشد.
فصل نهم - چون مکنون خاطر اعلیحضرت شاهنشاه ایران و اعلیحضرت امپراتور کل روسیه است که در استحکام روابطی که به سعادت و میمنت مجدداً مابین دولتین استقرار یافته است سعی و کوشش نمایند مقرر می دارند که سفراء کبار و وزراء مختار و شارژدافرهائی که خواه برای انجام مأموریت موقتی و خواه به جهت اقامت دائمی به دربار یکدیگر فرستاده می شوند به فراخور مقام خود و موافق شأن و حیثیت طرفین و مطابق مودت و اتحاد بین الدولتین و نیز بر حسب عادات مملکتی مورد اعزاز و احترام شوند علیهذا در باب تشریفاتی که باید از طرفین ملحوظ و منظور شود دستورالعملی مخصوص مقرر خواهد شد.
فصل دهم - چون اعلیحضرت شاهنشاه ایران و اعلیحضرت امپراتور کل روسیه استقرار و توسعه ی روابط تجارتی مابین دو دولت را از نخستین فواید اعاده ی صلح می دانند صلاح دیدند که ترتیباتی که راجع به حفظ تجارت و امنیت اتباع دولتین است در یک مقاوله نامه ی علیحده به طور مرضی الطرفین نگارش یابد و این مقاوله نامه که مابین وزرای مختار طرفین انعقاد و به این عهدنامه انضمام خواهد یافت مثل این است که جزو متمم همین عهدنامه ی صلح بوده باشد.
اعلیحضرت پادشاه ایران به دولت روس حق می دهد که کما فی السابق هر جا که به جهت حفظ منافع تجارتی لازم باشد به آنجا قونسول و وکیل تجارتی بفرستند و متعهد می شوند که این قنسول و وکلای تجارتی را که من تبع هر یک زیاده از ده نفر نخواهد بود از حمایت و احترامات و امتیازاتی که لازمه ی سمت رسمیت آنها است بهره مند سازند. اعلیحضرت امپراتور روسیه هم وعده می دهد که رفتار به مثل را در ماده ی قونسول و وکلای تجارتی اعلیحضرت شاهنشاهی منظور دارد.
در صورت شکایت حقه ی دولت ایران از یکی از مأمورین یا قنسولهای روس وزیرمختار یا شارژدافری که در دربار دولت علیه ی ایران اقامت و به این اشخاص ریاست بلافاصله دارد مشارالیه را از مأموریت خود خلع کرده و موقتاً کفالت کار او را به هر کس صلاح داند واگذار خواهد کرد.
فصل یازدهم - پس از حصول صلح به امور و دعاوی اتباع طرفین که به واسطه ی وقوع جنگ در عهده ی تعویق مانده بود مراجعه شده و از روی عدالت قطع و فصل خواهد شد و مطالباتی که اتباع طرفین از یکدیگر یا از خزانه ی جانبین دارند بالتمام عاجلا تأدیه خواهد شد.
فصل دوازدهم - طرفین معظمین معاهدین نظر به منافع اتباع خود متفق الرأی شدند که برای اشخاصی که در دو طرف رود ارس دارای اموال غیر منقوله هستند مهلتی سه ساله قرار دهند که مومی الیهم بتوانند آنرا به طور دلخواه به مبایعه و معاوضه برسانند ولی اعلیحضرت امپراتور روسیه تا حدی که این شرط راجع به خود اوست حسین خان سردار سابق ایروان و برادرش حسن خان و کریم خان حاکم سابق نخجوان را از انتفاع مدلول شرط مزبوره مستثنی می دارد.
فصل سیزدهم - تمام اسراء جنگی را که طرفین در هنگام محاربه ی اخیره و یا قبل از آن دست گیر کرده اند و همچنین اتباع دولتین که در اوقات سایره اسیراً گرفتار شده باشند در ظرف چهار ماه مسترد خواهند شد.
بعد از آنکه به این اشخاص ارزاق و اشیاء لازمه داده شد مومی الیهم را به طرف عباس آباد حرکت داده و در آنجا به کمیسرهائی که از طرفین برای استرداد و تهیه ی اعزام به اوطان ایشان مأمور شده اند تسلیم خواهند کرد.
درباره ی اسراء جنگی و اتباع دولتین که به اسیری گرفتار شده و به سبب بعد مکان آنها و یا به علت دیگری در ظرف مدت فوق مسترد نشده اند طرفین معاهدین همین ترتیبات را مرعی و مجری خواهند داشت.
دولتین ایران و روس مخصوصاً این حق را برای خود قرار می دهند که ای وقت کان این قبیل اشخاص را مطالبه نمایند و ملتزم می شوند که هر وقت خود اسراء اظهار کرده یا از طرفین مطالبه شدند مومی الیهم را مسترد سازند.
فصل چهاردهم - دولتین معظمتین معاهدتین اخراج فراری ها و ترانس فوژهائی را (5) که قبل از جنگها یا در مدت آن به تحت اطاعت و حکومت طرفین آمده باشند، مطالبه نخواهند کرد.
ولی چون مناسبات خفیه ی بعضی از ترانس فوژها با تابعین و هموطنان سابق موجب حصول نتایج مضره می شود لهذا محض دفع و جلوگیری این نتایج دولت علیه ایران متعهد می شود که در متصرفات خود که مابین حدود ذیل واقع است حضور و توقف اشخاصیکه الحال یا بعدها به اسمه مشخص خواهند شد روا ندارد و مقصود از حدود از یک طرف رود ارس و از طرف دیگر خطی است که به واسطه ی رود جهریق و دریاچه ی ارومی و رود جقتور و رود قزل اوزن الی مصب آن در دریای خزر ترسیم می شود.
اعلیحضرت امپراتور کل روسیه نیز وعده می دهد که در خانات قراباغ و نخجوان و در قسمت خانات ایروان که در سمت راست ارس واقع است ترانس فوژهای ایرانی نگذارد توطن و سکنا نمایند.
ولیکن مقرر است که این ماده صورت لزوم نخواهد یافت مگر درباره ی اشخاصی که طرف رجوع عامه یا دارای بعضی مقامات دیگر هستند از قبیل خوانین و بیکها و رؤسای روحانی یعنی ملاها که به اعمال شخصی و تحریم و مناسبات خفیه ی ایشان باعث سوء اثر درباره ی هموطنان و تابعین قدیم آنها می شود و اما در خصوص نفوس عامه مملکتین که در هر جائی که آن دولت یعنی دولتی که این اشخاص در حیطه ی حکومت و اقتدار آن درآمده اند صلاح داند توطن و سکنا نمایند.
فصل پانزدهم - چون قصد سلیم و نیت خیریت عمیم اعلیحضرت شاهنشاه ایران این است که ممالک خود را مرفه الحال و اتباع دولت علیه را از تشیید مصائب و صدمات حاصله ی این جنگ که به سلم و سعادت ختم شده است مصون و محفوظ دارد لهذا درباره ی تمام اهالی و کارگذاران آذربایجان عفوی کامل و رحمتی شامل مبذول می دارند به طوریکه هیچیک از این اشخاص چه به جهت عقاید و نیات و چه از حیث رفتار و کرداری که در موقع جنگ یا در مدت تصرف ایالت مزبوره از ایشان به ظهور رسیده مورد تعرض و اذیت واقع نخواهد شد و علاوه بر این از امروز مهلتی یکساله به آنها داده می شود تا اینکه بطور آزادی از ممالک ایران باکسان خود به ممالک روسیه بروند و اموال منقوله ی خود را به خارج حمل نموده و به فروش برسانند بدون اینکه دولت علیه ی ایران یا کارگذاران محلی اندک ممانعتی نموده و از اموال و اشیائی که فروخته یا به خارج حمل می شود حقوق و مرسومی دریافت یا تکلیفی در مورد آن بگذارند اما در باب اموال غیر منقول به مومی الیهم پنج ساله مهلت داده می شود که اموال مزبوره را به فروش برسانند یا بطور دلخواه انتقال و انتزاع نمایند.
کسانیکه در این مدت یکساله مجرم به جنحه و جنایت (کریم) (6) و مستوجب سیاست معموله ی دیوانخانه شوند از این عفو مستثنی خواهند بود.
فصل شانزدهم - وزرای مختار طرفین به مجرد امضای این عهدنامه صلح عاجلا به تمام نقاط اعلام و احکام لازمه خواهند فرستاد که مخاصمه را بلا تأخیر ترک نمایند.
این عهدنامه که به نخستین و به یک مدلول نوشته شده و به امضا و مهر وزرای مختار طرفین رسیده است به تصویب و تصدیق شاهنشاه ایران و اعلیحضرت امپراتور کل روسیه خواهد رسید و تصدیق نامجات معتبره که دارای امضای ایشان بوده باشد در ظرف چهار ماه و در صورت امکان زودتر به توسط وزرای مختار طرفین مبادله خواهد شد.
به تاریخ دهم ماه فوریه سال خجسته فال سنه 1828 مطابق پنجم شعبان سنه 1243 هجری در ترکمانچای تحریر شد.

پی نوشت ها :

1. وزارت خارجه ی ایران عهدنامجات شاهنشاه مبرور فتحعلیشاه طاب نژاد و رسایل دولت علیه سنه ی 1234 لغایت 1238 نمره ی 3 خطی.
2. Conseiller - d'Etat
3. Saint - Stanislas
4. یعنی از سرچشمه ی رود آدینه بازار الی قله تپهای جگیر.
5. کسیکه از اردوی باردوی خصم رفته باشد.
6. Crime

منبع مقاله: افشار یزدی، محمود؛ (1358)، سیاست اروپا در ایران: اوراقی چند از تاریخ سیاسی و دیپلماسی به انضمام چند گفتار دیگر از مؤلف و بعضی اسناد و نامه ها، ترجمه ضیاءالدین دهشیری، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، چاپ هشتم